حرم مطهر اميرالمؤمنين علي (عليه السلام ) :

آستان مقدّس و مضجع شریف امام علي(عليه السلام) در مرکز شهر نجف قرار گرفته و از يک گنبد طلايي بزرگ و زیبا ، همچنین يک گنبدخانه و2 مناره طلایی در دوطرف گنبد ، رواقهاي متعدد و تنها يک صحن ، با برخي ضمائم تشکيل شده است. که البته لازم به ذکر است که به همت محبین این امام همام در ایران ستادی جهت بازسازی عتبات عالیات عراق شکل گرفت و هم اینک در حال ساخت و تکمیل صحنی به نام صحن حضرت فاطمه زهرا در ضلع غربی حرم امیرالمومنین است. اولین بنای حرم مطهر در زمان هارون الرشيد عباسي ساخته شد و پس از آن همواره و تا به امروز در حال تجديد بنا وعمران و توسعه میباشد. ساختمان فعلی از آثار دوران صفويه است. گنبد عظيم و ايوان طلای روحبخش آن، به امر نادرشاه افشار با خشتهايی از طلا تزيين شده و آيينه کاري داخل حرم توسط هنرمندان اصفهانی در دهه چهل شمسي انجام گرفته است.

بر روی قبر مطهر حضرت، صندوقي از خاتم و ضريحي نقره اي قرار دارد . صندوق خاتم از دست سازه های دوران شاه اسماعيل صفوي است که از نفايس روزگاران گذشته و حال بشمار مي رود. ضريح مطهر حضرت توسط هنرمندانی از هندي و چين در سال ۱۳۴۵ هـ . ق. و در کشور هند به همت رهبر شيعيان اسماعيلي ساخته و بر روی قبر آن حضرت نصب گرديده است. گرداگرد مرقد منور چهار رواق قرار گرفته است که همه آنها به زيباترين شکل به دست هنرمندان ايرانی تزيين شده است. همانطور که اشاره شد حرم مطهر داراي یک صحن بزرگ ، زیبا و دلگشا ست که اطراف مرقد را در برگرفته است. از اطلاعات رسیده اين صحن از بناهای دوران صفویه است که نماي آن با کاشيهايی از خشتهای زيبا تزيين شده و داراي دو ويژگي منحصر بفرد و جالب است:
اول آن که: در همه فصول در طول سال، بهنگام ظهر شرعي در نجف ، سايه از سمت شرق از محو میگردد.
و دوم آن که: همیشه نخستين اشعه آفتاب هنگام بامداد از ميان بازار بزرگ شهر میگذرد و پس از عبور از دربهای صحن به ضريح مقدّس مي تابد.
دور تا دور صحن اتاقهايي قرار دارد که اغلب آرامگاه بزرگان است.همچنین صحن داراي چهار ورودی اصلي است که بزرگترين آنها در سمت شرق واقع شده که به «باب الذَّهب» مشهور است. دومين دروازه در سمت شمال قرار دارد و به «باب الطوسي» یاد میشود. سومين دروازه در جنوب است به نام «باب قبله» و چهارمين دروازه اصلی در سمت غرب واقع شده و به «باب سلطاني» مشهور است که اینک ورودی صحن حضرت زهرا از داخل حرم میباشد.
همچنین گرداگرد حرم مطهر علاوه بر رواق ها ، برخي بيوتات ضميمه است که به این قرارند:
1ـ مسجد عمران بن شاهين، که در دالانی منتهي به باب الطوسي قرار دارد. اين مسجد قدیمی، از ساختمان های بنا شده در عهد عمران بن شاهين ، حاکم جنوب عراق در نيمه قرن چهارم هجري میباشد.
2ـ مسجد خضراء، در بخش شمال شرقي صحن واقع شده که تاريخ کهنی دارد. بنای اين مسجد در سال ۱۳۸۵ هـ . ق به شکل زيبايي بازسازي گرديد و طی سالهای متمادی يکي از مراکز اصلي تدريس در حوزه علميه نجف بود.
3ـ تکيه بَکتاشيها ، اين تکيه در زمان حکومت عثماني ها بر عراق بنا شده و محلی برای تجمع و برگزاري مراسم صوفيان تُرک بوده است. ساختمان اين تکيه که امروزه به انبار آستانه علوی تبديل شده در شمال غرب صحن قرار دارد.
4ـ مسجد بالاسر، در راهروی غربي صحن مسجدی قرار دارد که در محراب آن کاشيهايی از خشت متعلق به قرن ششم هجري وجود دارد.

قبرستان وادي السّلام
اين قبرستان مقدسترين گورستانهاي مسلمانان و خصوصا شيعيان است .که حتی در برخی روايات آمده: «هر مؤمني در شرق يا غرب جهان ديده از جهان بر بندد به روح او ندا مي دهند که به وادي السلام ملحق شو» و برای این منظور ملکی است به نام «مَلَک نقّاله» که ارواح مؤمنان را از سرتاسر جهان به اين گورستان مي آورد.

مقام حضرت حجّت ابن الحسن(عجّ): اين مقام در گورستان وادي السّلام قرار دارد و جايگاهی مقدس برای شیعیان است که به آن حضرت نسبت داده مي شود. به همین سبب به محلی برای زيارت و نمازگزاردن تبدیل شده است.

قبر حضرت هود و حضرت صالح (عليهما السلام): اين دو آرامگاه در ابتدای گورستان وادي السلام واقع شده است. و بنابر روايات اين دو پيامبر در اين سرزمين دفن شده اند.

مقام حضرت امام سجّاد زين العابدين(عليه السلام): بنا بر روايات ذکر شده ، مکانی است که امام سجّاد(عليه السلام) در هنگام زيارت قبر جدّ خود، در آنجا به نماز ايستاده است، و اين مقام در غرب شهر نجف واقع است.

صافي صفا: مسجدي در نزدیکی حرم میباشد که گفته مي شود امير مؤمنان(عليه السلام) در آنجا نمازگزارده و نیز در گوشه اي از آن مدفن يکي از ياران حضرت قرار دارد که در جریان ساخت صحن حضرت زهرا ، تخریب و بازسازی شد.

مسجد حنّانه: اين مسجد در محله اي به همین نام، و در اواسط بزرگراه نجف به کوفه قرار گرفته، و محلی است که بنا بر روايات، هنگامي که سر مبارک امام حسين(عليه السلام) در آن قرار داده شده، ناله و يا تعظيم کرده است و به همین سبب به حَنّانه مشهور است.

مسجد کوفه :

مسجد کوفه یکی از مساجد چهارگانه بزرگ جهان اسلام است که در شهر کوفه عراق ساخته شده‌است. این مسجد در ۱۲ کیلومتری شمال شهر نجف واقع است.
گفته می‌شود این مسجد ابتدا توسط حضرت آدم ساخته شده و پس از مسجدالحرام قدیمی‌ترین مسجد جهان است. در دهه‌های اول هجری قمری این مسجد توسط سعد بن ابی وقاص بازسازی و سپس توسط حضرت علی ابن ابی طالب مرکزی مهم برای خلافت در نظر گرفته شد. مقبره برخی از بزرگان و علمای دینی در آنجا قرار دارد. طبق برخی روایات پس از ظهور حجت بن الحسن علیه السلام، این مسجد وسعت بسیاری خواهد یافت. این مسجد یکی از مکان‌هایی است که شیعیان حتی اگر آن جا مسافر باشند می‌توانند (در قسمتی از) مسجد کوفه نماز خود را کامل و غیرشکسته بخوانند.

آرامگاه کُميل بن زياد نَخَعي: اين آرامگاه که در ميان راه نجف به کوفه قرار گرفته داراي صحن و گنبد بزرگي است. کميل از ياران باوفاي امام علي(عليه السلام) بود که دعاي کميل که حضرت آن را به وي آموخت، در بین شیعیان شهرت یافته است.

آرامگاه شيخ طوسي: وی از مشاهير فقهاي اماميه و مؤسس حوزه علميه نجف بود که در سال ۴۶۰هـ . ق وفات يافت و در خانه خویش مدفون گرديد، اين مکان بعد از مدتي مبدل به مسجدي شد که در طول ده قرن گذشته يکي ازمراکز تدريس حوزه علمیه نجف بوده. امروزه اين مسجد به نام «جامع الشيخ الطوسي» یا دانشکده شیخ طوسی در شمال حرم مطهر و با فاصله کمی از آن قرار گرفته که در گوشه اي از اين مسجد آرامگاه علاّمه آية الله سيد محمد مهدي بحر العلوم ، از مشاهيرعلماي اماميه و متوفاي ۱۲۱۲ هـ ق قرار دارد.

علماي مدفون در نجف اشرف: همانگونه که پیشکش محضرتان شد، نجف آرامگاه خیل عظیمی از عالمان بزرگ بوده که برخي از آن بزرگواران عبارتند از:

1- علامه حلّي، که در اتاقي واقع در راهروي جنب گلدسته شمالي ، مدفون است. (گفتني است که قبر حاج آقا مصطفي خميني(رحمه الله) در همين مقبره قرار دارد)
2- مقدس اردبيلي، که در اتاقي واقع در ايوان طلا و جنب گلدسته جنوبي ، مدفون است.
3- سيد محمد کاظم يزدي، قبر ایشان در مقبره نسبتا بزرگي واقع در شمال صحن مطهر قرار گرفته است.
4- شيخ مرتضي انصاري، قبر ایشان درون اتاقي که در قسمت غربی راهرو و دالان باب القبله قرار دارد میباشد.
5-ميرزاي نائيني، در دومين مقبره پيش از زاويه جنوبي مدفون است.
6-آخوندخراساني، مقبره ایشان نیز در دالان باب الذهب قرارگرفته است.
7-ميرزا حبيب الله رشتي، کنار قبر آخوند خراسانی در دالان باب الذهب مدفون است.
8- وسيد ابوالحسن اصفهاني،ایشان نیز کنار قبر آخوند خراسانی در دالان باب الذهب مدفون است.
9-آية الله بهبهاني، وي که از رهبران مشروطيت بود و به دست مخالفان و عوامل بيگانه ترور شد در دوّمين مقبره پس از دروازه باب السوق، به سمت شمال مدفون است.
*-علاوه بر اين بزرگان ، که داراي مقابر مشهوري میباشند، در صحن و حجره هاي اطراف آن نيز گروه زيادي از رجال ديني دفن شده اند که برخي از ایشان عبارت هستند از آيات عظام: سيد محمد سعيد حبوبي شربياني ، شيخ محمد حسن آشتياني ، سيد ابوالقاسم خويي ، حاج آقا حسين قمي ، شيخ الشريعه اصفهاني ، سيد عبدالحسين شرف الدين ، آقا ضياءالدين عراقي ، شيخ محمد حسين غروي اصفهاني ، حاج محمد حسين امين الضرب و برخی دیگر.

مساجد مشهور در نجف عبارتند از:
1-مسجد شيخ طوسي ، که درکنارمقبره ايشان بنا شده وهنوز هم محل تدريس اساتيد حوزه در نجف مي باشد.
2-مسجد شيخ انصاري ، معروف به مسجد ترکها که امام خميني(قدس سره) در آن به اقامه نماز جماعت و تدريس مي پرداخت.
3-مسجد هندي ، مسجدی بزرگ و مشهور در نجف و يکي دیگر از مراکز تدريس حوزه علميه نجف که جنب آن کتابخانه آية الله حکيم و آرامگاه وی قرار دارد.
4-مسجد خضراء ، از دیگر مساجد مشهور نجف میباشد که سالیان دراز محل تدريس حوزه علميه نجف بشمار مي رفت.
5-مسجد جواهري ، که به خاطر دفن مرحوم صاحب جواهر(رحمه الله) در آن ، به این نام مشهور شده.

مدارس ديني نجف اشرف
به سبب اینکه شهر نجف از ده قرن پيش تابحال ، بزرگترين حوزه ديني شیعیان بوده است ، مدارس بسيار زیادی در آن به نیت اسکان و تدريس طلاّب ساخته شده که مشهورترين آنها از این قرارند: مدرسه قوام ، مدرسه آخوند ، مدرسه سيد يزدي ، مدرسه قزويني ، مدرسه سليميه ، مدرسه جامعة النجف الدينيّة ، مدرسه بخارائي ، مدرسه صدر اعظم ، مدرسه بادکوبي ، مدرسه مهديّه ، مدرسه آية الله بروجردي ، مدرسه ايرواني ، مدرسه معتمد ، مدرسه هندي ، مدرسه شربياني ، مدرسه خليلي ، و مدرسه يزدي.

کتابخانه هاي نجف اشرف
چون نجف شهري حوزوي و مرکز علم و همچنین منزلگاه بسیاری از عالمان و شاگردان آنها بوده و هست ، از اين رو کتابخانه هاي بسياری دارد. و معمولا در هر مدرسه کتابخانه اي نیز وجود داشته یا دارد ، ليکن تعدادي از آنها مشهورتر و غنی تر هستند که عبارتند از:
1- کتابخانه حيدريه ، که تاريخ ساخت آن به قرن چهارم هجري در دوره زمامداری آل بويه مي رسد و داراي نسخه هاي بسيار نفيسی میباشد و هم اینک در يکي از حجرات صحن علوی قرار دارد.
2-کتابخانه امير المؤمنين (ع) ، که به سعی و تلاش مرحوم علاّمه اميني (صاحب الغدير) در محلّه حويش ساخته شد و آرامگاه آن مرحوم نيز در جوار آن میباشد.
3- کتابخانه آية الله حکيم ، این مرکز فرهنگی در مجاورت مسجد هندي است و آرامگاه آن مرحوم نیز در گوشه اي ازهمین مسجد قرار دارد.